गाईड

बाळकृष्ण पाडळकर

ट्रॉय -मिशिगन

परतवाडा सातपुड्याच्या कुशीत विसावलेले एक गाव. ना शहर ना खेडे. आजूबाजूच्या निसर्गसौंदर्याने नटलेले, शांत, निरामय आयुष्य जगणाऱ्यांचे गाव. गावाच्या पूर्वेकडून पश्चिमेकडे वाहणाऱ्या सपन आणि बिच्चन या लहान नद्या परतवाड्याच्या सौंदर्यामध्ये भर घालण्यासाठी एकमेकींमध्ये स्पर्धा करताना दिसतात. त्यांची चंद्रभागेच्या जाऊन मिळण्याची अधीरता सहज लक्षात येते.

परतवाड्यातले बहुतेक रहिवाशी छोटेमोठे व्यवसाय करून आपला उदरनिर्वाह भागवितात. गावाभोवती असलेल्या टेकड्या घराला कुंपण असल्यासारख्या परतवाड्याचे संरक्षण करतांना दिसतात. कॉटन मार्केट, परतवाडा संस्कार इंग्लिश स्कूल, मोठमोठी हॉटेल्स, शेजारी असलेले अचलपूर रेल्वे स्टेशन परतवाड्याच्या वैभवात भरच घालतात. लाखाच्या वर असलेल्या लोकसंख्येच्या परतवाडा गावचे लोक तसे सुखी आहेत. शेजारीच असलेल्या मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पामुळे परतवाड्याचा बस थांबा, रेल्वे स्टेशन आणि मेन रोड सकाळपासून माणसांनी गजबजून गेलेले असतात. बरेच परतवाडावासी लाकूड खरेदीविक्रीचा धंदा करण्यात तर अन्य लहान समुदायाचे लोक मध गोळा करण्यात मश्गुल असतात. परतवाडा मधासाठी देशभर प्रसिद्ध आहे. शेजारच्या टीक फॉरेस्टच्या घनदाट जंगलात गौंड, कोकरू, वंजारी आदिवासी जमात डिंक गोळा करण्यात, वेगवेगळ्या झाडांच्या बिया गोळा करण्यात, तेंदू पत्ता, मुसळी औषधी वनस्पती गोळा करण्यात वर्षभर गर्क असतात. त्यांचा उदारनिर्वाहासाठीचा हा धंदा वर्षानुवर्ष चालू आहे.

अचलपूर शकुंतला रेल्वे स्टेशन आणि परतवाडा या दरम्यान मेघना येरावारचे घर आहे. मेघनाच्या घरात तिच्या आईशिवाय एक बहीण, एक भाऊ आणि वडील राहतात. वडील जंगल खात्यात नोकरीला आहेत. त्यांना जंगलात गस्त घालण्यासाठी रात्रीबेरात्री जावे लागते. फॉरेस्ट रेंज ऑफिसर अथवा कनिष्ठ अधिकाऱ्यांच्या जीपवर त्यांची नेमणूक आहे. संध्याकाळी ते ड्रेस चढवून, हातात मोठा दंडुका घेऊन दहा किलोमीटर लांब असलेल्या त्यांच्या ऑफिसमध्ये जातात. तिथून जशी ड्युटी लागेल तसे ते अधिकाऱ्यांबरोबर जीपमध्ये जंगलात निघून जातात. काही वेळेस सकाळी परतण्याऐवजी ते मध्यरात्रीनंतरही घरी येतात. त्यांच्याकडे स्कुटी असल्यामुळे त्यांना ते सहज शक्य होते.

मेघना येरावारचे शिक्षण पूर्ण झाले होते. वडिलांच्या तुटपुंज्या पगारात त्यांचे भागत नव्हते, त्यामुळे मेघनाला नोकरी करणे भाग होते. तिचा भाऊ आणि बहीण अजून शिकत होते. मेघनाला वाटे, आपण शिकलो नाही तरी हरकत नाही, परंतु भावाबहिणीने खूप शिकावे, या विचाराने तिने आपले पुढील शिक्षण बंद केले आणि नोकरीचा शोध घेऊ लागली. परतवाड्यामध्ये नवीनच इंग्रजी शाळा सुरु झाली होती. त्या शाळेत के जी, पहिलीच्या मुलांना शिकविण्याकरता शिक्षिकेची गरज होती. मेघनाचे शिक्षण जरी इंग्रजी शाळेत झाले नसले तरी तिला इंग्रजी शिकण्याची, शिकविण्याची आवड होती. तिने प्रत्यक्ष शाळेत जाऊन अर्ज दिला, लगेच तिला नोकरीवर हजर राहण्यासाठी सांगण्यात आले. शाळा लहान होती, मुलेही संख्येने कमी होते, त्यामुळे मेघनाला मिळणार पगारही कमीच होता, पण घराला तेवढाच हातभार लावला जातो याचे तिला समाधान होत. शाळा घरापासून जवळ असल्यामुळे जाण्या-येण्यात काही अडचण नव्हती.

मेघनाचे वडील नित्यनेमाने संध्याकाळी ड्युटीवर जात व सकाळ होण्याच्या आत घरी परतत. दुपारच्या वेळी ते रात्री जंगलात घडलेले किस्से रंगवून मुलांना सांगत. आज काय तर अस्वलाने रस्ता अडवला, उद्या काय तर झाडावरून खाली पडलेल्या जखमी घुबडाला त्यांच्या बरोबर गस्त घालणाऱ्यांनी वाचवले, अशा गोष्टी ते मोठ्या रंगवून सांगत. मेघनाला या गोष्टी ऐकत राहाव्या असे वाटे. मेघनाही या गोष्टींची पुनरावृत्ती तिच्या सहकारी शिक्षिकांना करीत असे. एक दिवस तिची सहकारी तिला म्हणाली, “मेघना! तुला जर जंगलाविषयी, प्राण्यांविषयी एवढे आकर्षण आहे तर तू नव्याने सुरु झालेल्या जंगल सफारीमध्ये गाईड म्हणून काम का करीत नाहीस?“ मेघना या प्रश्नावर निरुत्तर झाली. परंतु तिला तिच्या सहकारी शिक्षिकेचा सल्ला पटला. तिने यावर बराच विचार केला आणि आपल्या मनातली इच्छा वडिलांना बोलून दाखविली. वडिलांनाही ही कल्पना पसंत पडली. मेघनाचे लहानपण मेळघाट जंगलाच्या परिसरातच गेले होते. ती कित्येक वेळा सातपुड्याच्या पर्वतराजीत शाळेच्या सहलीबरोबर भटकंती करण्याकरता गेली होती. ती यापूर्वी शिवटेकडी, बुद्धविहारलिंग, नळदमयंती डॅम, मेळघाट टायगर रिझर्व्ह या ठिकाणी गेली होती. तसा मेळघाट परिसर फार मोठा होता. तापी नदी आणि गोविलगढ परिसरात पसरलेला मेळघाट परिसर एका दिवसात फिरून पाहणे शक्य नव्हते. तिने हौशी क्लब बरोबर पक्षी निरीक्षणही केले होते.

मेघनाने वडिलांचा पिच्छा पुरवून तिला गाईड बनण्यासाठी काय करावे लागेल हे विचारले. वडिलांनी डिव्हिजनल फॉरेस्ट ऑफिसर साहेबांची भेट घेण्याचा सल्ला तिला दिला. मेघना तिच्या वडिलांसोबत फॉरेस्ट ऑफिसर साहेबांना भेटली आणि तिची कल्पना त्यांना सांगितली. साहेबांना कल्पना पसंत पडली. परंतु पुरुष गाइडबरोबर मेघनाने काम करावे हे त्यांना पटेना. त्यांनी तिच्या सोबतीला तीन चार मुली आल्यास त्याबाबत विचार करता येईल असे सांगितले. मेघनाला साहेबांच्या सकारात्मक विचाराने प्रेरित केले. तिने परतवाड्यात तिच्या ओळखीच्या बऱ्याच मैत्रिणींना तिची कल्पना सांगितली पण कोणीही तिच्या मताशी सहमत होईना. कित्येक मुलींच्या पालकांनी हे क्षेत्र महिलांसाठी नाही असे सांगितले. तर काही जणींना त्यांच्या नवऱ्यांनी पर्यटन क्षेत्रात वावरण्यास मनाई केली. त्यांच्या मते पर्यटकांच्या नजरा सदोष असू शकतात. एकट्या-दुकट्या महिलेवर अत्याचार होण्याची शक्यता नाकारता येणार नसल्याचे त्यांचे मत होते. मेघना यामुळे बरीच नाराज झाली पण तिने प्रयत्न सोडले नाहीत . घरोघर जाऊन तिने ओळखीच्या, अनोळखी महिलांना विनंती करून पाहिली, एका विवाहित महिलेने मेघनाच्या म्हणण्याला होकार दिला. तिला एक लहान मुलगा होता, नवरा काहीही कामधंदा करीत नव्हता. हातावरचे पोट असल्यामुळे या दाम्पत्याची खाण्यापिण्याची दैना होती. तिरीमिरीला येऊन तिने मेघनाला होकार दिला. त्याच दिवशी अजून दोन महिलांनी मेघनाला होकार कळवला. या दोन महिलांपैकी एक खाजगी मेसमध्ये स्वयंपाकाचे काम करीत होती तर दुसरी एका श्रीमंत घराण्यातल्या मुलांना सांभाळण्याचे काम करीत होती. मेघनाला आणखी दोन मुलींचा होकार आला, त्या अद्याप शिकत होत्या, पण त्यांना पक्षीनिरीक्षणाचा छंद असल्यामुळे त्यांनी होकार दिला.

बऱ्याच प्रयत्नांती मेघनाला निदान पाचजणींना एकत्र आणण्यात यश आले याचे तिला समाधान होते. एक दिवस नक्की करून मेघना तिच्या मैत्रिणींना बरोबर घेऊन फॉरेस्ट ऑफिसरच्या कार्यालयात गेली. सगळ्यांना रांगेत उभे करून तिने साहेबांना सांगितले की या सर्व महिला गाईड म्हणून काम करायला तयार आहेत. साहेबांनी नाव विचारून त्यांच्या कौटुंबिक पार्श्वभूमी माहीत करून घेतली आणि अमरावतीला जाऊन किमान दीड महिन्याचे ट्रेनिंग घ्यावे लागेल, असे सुचविले. सगळ्या ट्रेनिंग घ्यायला तयार झाल्या मात्र लहान मुलगा असलेली एक महिला विचारात पडली. तिला तिच्या नवऱ्याची परवानगी घेणे जरुरीचे वाटले. नवरा सहज परवानगी देईल असे तिला वाटेना. मेघनाने तिला याबाबत साहाय्य करण्याचे आश्वासन दिले. साहेबांनी मेघनाला ट्रेनिंग सुरु होण्याची तारीख कळविण्याचे आश्वासन दिले आणि त्या महिला साहेबांच्या ऑफिस बाहेर आल्या. बऱ्याच दूर अंतरावर काही पुरुष दबक्या आवाजात घोषणा देत असल्याचे मेघनाच्या कानावर आले. बरोबर असलेल्या महिलासोबत मेघना त्या पुरुषांकडे गेली. त्या पुरुषांचा महिलानी गाईड म्हणून काम करण्याला विरोध होता. त्यांना हे क्षेत्र महिलांकरिता योग्य नसल्याचे वाटत होते. त्यांनी मेघनाला आपली बाजू सांगितली. परंतु मेघनाला व तिच्या बरोबर असणाऱ्या महिलांना त्या पुरुषांचे म्हणणे पटेना. यावर थोडा वादविवाद झाला. महिला त्यांना बधत नाही असे पाहून पुरुष अद्वातद्वा बोलत आल्या मार्गाने निघून गेले.

मेघना अमरावतीला पोहोचली. ट्रेनिंगकरता सगळ्यांना आपली व्यवस्था स्वखर्चाने करावी लागणार होती. मेघनाने एका अपार्टमेंटमध्ये दोन खोल्या भाड्याने घेतल्या. या ठिकाणाहून ट्रेनिंग सेंटर चालत जाण्याएवढ्या अंतरावर होते. त्यांना नागपूरची एक संस्था ट्रेनिंग देणार होती. त्याकरता सगळ्या महिलांना युनिफॉर्म, शूज, वगैरेचा पुरवठा काही प्रमाणात सदर संस्था करणार होती. ट्रेनिंगचा खर्च काही प्रमाणात महिला उचलणार होत्या, तर काही नव्याने स्थापन झालेले टायगर सफारी कॉर्पोरेशन उचलणार होते .

महिलांना त्यांच्या कुटुंबियांकडून चांगला प्रतिसाद मिळत होता. हलकी कामे करण्यापेक्षा प्रतिष्ठेचे गाईडचे काम करायला मिळणार यामुळे सगळ्या महिला आनंदी होत्या. त्या मेघनाचे राहून राहून आभार मानीत होत्या. युनिफॉर्म अंगावर चढवल्यानंतर त्यांचे व्यक्तिमत्वही उठावदार दिसत होते. विटलेल्या साड्यांचा त्यांना वीट आला होता. दीड महिन्यानंतर ट्रेनिंग संपले. सहाच्या सहा महिलानी ट्रेनिंग उत्तमरीत्या पूर्ण केले. दोन महिलांना इंग्रजी बोलण्यात बऱ्याच अडचणी येत होत्या. परंतु त्या कालांतराने राहणार नाही असे ट्रेनींग देणाऱ्या संस्थेने सांगितले. टायगर सफारी कार्पोरेशनला वन विभागाने या महिलांची शिफारस करून त्यांना गाईड म्हणून नेमण्या करता पत्र लिहिले. कार्पोरेशनला महिला गाईड ही संकल्पना नवीन होती, त्यांनी या महिलांचे स्वागत केले आणि त्यांना त्यांच्या कामगिरीबद्दल अधिक माहिती दिली.

सहाजणी मोठ्या उत्साहाने कामाला लागल्या. पर्यटकांशी अदबीने बोलण्याच्या त्यांच्या पद्धतीने त्या गाईड म्हणून पर्यटकांच्या पसंतीस उतरल्या. सगळ्यांना नीटनेटके राहण्याचे, माफक बोलेण्यांचे व सौजन्यशीलता अंगी बाणवण्याचे धडे देण्यात आले होते. सहापैकी तीनजणी इंग्रजी बोलण्यास सक्षम नव्हत्या, अशा वेळी बाकीच्या त्यांना मदत करीत असत.

वनविभागाच्या अमरावती विभागाकडून गाईडना ग्रेड देण्याकरता सांगण्यात आले. त्यासाठी काही निकषही ठरविण्यात आले. त्या निकषानुसार सर्व गाईडची चाचणी करण्यात आली. दुर्दैवाने या सहाही जणींना सी ग्रेड देण्यात आला. सी ग्रेड असलेल्या गाईडला पर्यटकांबरोबर जाण्याची संधी सहज मिळत नसे. ए किंवा बी ग्रेडचे गाईड उपलब्ध नसतील तरच त्यांना पाचारण करण्यात येई. त्यामुळे या सहाही जणींना महिन्यातून आठ -दहा दिवसच काम मिळे. या नवीन नियमामुळे महिला गाईडचा उत्पन्नाचा स्रोत कमी झाला. मेघनाने वरिष्ठ अधिकाऱ्यांना भेटून आपली व्यथा त्यांच्या समोर मांडली. वरिष्ठ अधिकाऱ्यांना मेघनाचे म्हणणे पटले. मेघनासह तिच्या सहकारी महिलांनी ए किंवा बी ग्रेड पर्यंत पोहोचण्यासाठी आवशयक ते गुण आत्मसात करण्याची तयारी दाखवली. वरिष्ठ अधिकाऱ्यांनी रोटेशन पद्धतीने प्रत्येकाला संधी देण्याची योजना आखली. त्यामुळे या सहाही जणींना पूर्वीप्रमाणे भरपूर संधी मिळू लागली. वरिष्ठ अधिकाऱ्यांनी त्यापैकी काहींना त्यांचे इंग्रजी सुधारण्याचा सल्ला दिला. विदेशी पर्यटकांशी त्या व्यवस्थित बोलू शकत नव्हत्या, काही दिवसात त्यांनीही इंग्रजीची भीती न बाळगता इंग्रजी बोलण्यात बरीच प्रगती केली. रोटेशन पद्धतीमुळे दोन महिला गाईडना एका पुरुष गाईड बरोबर जाण्याची संधी मिळू लागली. पर्यटकांना घेऊन जाण्याकरता एक मिनी बस आणि एक जिप्सी उपलब्ध होत्या. दोन्ही गाड्यांना वरच्या बाजूचे टॉप नव्हते. मिनीबस मध्ये पर्यटकांची संख्या जास्त असे तर जिप्सीमधील पर्यटक केवळ चार किंवा पांच असत. दोन्हीही गाड्या सकाळी दहा वाजता जंगलाचा फेरफटका मारायला निघत, संध्याकाळी त्यांचे पर्यटन संपुष्टात येई.

वरिष्ठ अधिकाऱ्यांच्या आदेशाप्रमाणे सफारी पर्यटनात दोन बदल करण्यात आले. त्यापैकी एक म्हणजे सर्वांना जंगलातल्या परिसरात असणाऱ्या पक्ष्यांचे सखोल ज्ञान असायला पाहिजे, त्यांना पक्षी नावासह ओळखू येणे आवश्यक होते आणि दुसरा बदल म्हणजे वनविभाग रात्रीची सफारी सुरु करणार होते. रात्रीच्या सफरींमध्ये महिला गाईडला काम करण्याची सक्ती करण्यात आली होती, कारण रात्रीच्या पर्यटकांमध्ये महिला आणि मुलांची संख्या बऱ्यापैकी असे. रात्रीच्या सफारी मुळे गाईडची कमतरता भासू लागली शिवाय पक्षीनिरीक्षणाची वेगळी टीम बनविण्यात आली. पुरुष गाईडची संख्या वाढवूनही गाईड कमी पडत होते. वरिष्ठ अधिकाऱ्यांनी मेघनाला तिच्या ओळखीच्या अजून तीन चार महिलांना पाचारण करण्याकरता सांगितले.

मेघना आणि तिच्या सहकारी महिला गाईडचे चांगले चालले होते. गावात त्यांना महिला गाईड म्हणून सर्व ओळखत होते. त्या सगळ्यांनी गावात आपली स्वतःची ओळख निर्माण केली होती . त्यांना काही दिवसांपूर्वी विरोध करणारेदेखील आता त्यांच्या शूरतेचे, धडाडीचे कौतुक करीत होते. सगळ्यांचे कुटुंबीयदेखील त्यांच्यावर खूश होते. त्यांची कामे संसाराला हातभार लावण्याकरता संजीवनी म्हणून कामी येत होती. मेघनाच्या मैत्रिणींना आर्थिकदृष्टया स्वतंत्र झाल्याची अनुभूती येत होती. रोज निरनिराळ्या पर्यटकांशी संवाद करताना त्यांना समाधान वाटे. बरेच विदेशी पर्यटक खूश होऊन महिला गाईडला किमती भेट वस्तू देत, परंतु वन विभागाने या प्रथेला फारशी मान्यता दिली नाही. आता बहुतेक जणी जंगलात वावर असणाऱ्या पक्ष्यांच्या सवयींना, आवाजांना परिचित झाल्या होत्या. पक्ष्यांची नावेदेखील त्यांना माहीत झाली होती. केव्हा कोणता पक्षी कुठे दिसेल याची माहिती त्यांनी करून घेतली होती. रात्रीबेरात्री जंगलात अचानक उद्भवणाऱ्या संकटांना कसे तोंड द्यायचे याची माहितीही त्यांनी करून घेतली होती .

परतवाड्यात मेघना आणि तिचा गाईड ग्रुप चर्चेचा विषय झाला होता. मेळघाट परिसरात सीमाडोह, चिखलदरा, हरिसाल, शहानुर, या सगळ्या भागांचा कोपरा न कोपरा महिला गाईडच्या परिचयाचा झाला होता. कोणत्या तळ्यावर कोणते वन्य प्राणी पाणी पिण्याकरता कधी येतात याची इत्थंभूत माहिती या गाईडकडे होती. मेळघाटामध्ये किती वाघ आहेत, किती चित्ते आहेत, अस्वलांचा वावर कोणत्या ठिकाणी जास्त आहे, चौसिंगा, रानडुकरे या प्राण्यांच्या पाणी पिण्याच्या, भ्रमंती करण्याच्या वेळा वेगवेगळ्या असतात हेदेखील गाईडला माहीत असल्यामुळे वन्य प्राण्यांचे पर्यटकांना दर्शन घडविण्यात त्या तरबेज झाल्या होत्या. पक्षी निरीक्षणासाठीचे वेळापत्रक आणि गाईडसंच वेगळा होता. मेघनाला मेळघाटामध्ये असलेल्या चारही प्रकल्पांची पूर्ण माहिती होती. आता मेघना आणि तिच्या मैत्रिणींना गाईडच्या कामाला सुरवात करून जवळ जवळ चार वर्षे झाली होती.

परतवाडा नगरपालिकेने या जहांबाज, निडर महिलांचा सत्कार करून त्यांनी अंगिकारलेल्या वेगळ्या उपक्रमाचे कौतुक करण्याचे ठरवले. त्याकरता विभागीय वनअधीक्षकाला पाचारण करण्याचे ठरले. परतवाडा नगरपालिकेच्या सभागृहात कार्यक्रमाला प्रचंड गर्दी जमली. विभागीय वनअधीक्षकांनी वन विभागाचे, टायगर प्रोजेक्टचे, एवढेच काय इंग्रजीचे धड ज्ञान नसणाऱ्या पण खंबीर आत्मविश्वास असणाऱ्या या महिलांनी कशी वेगळी कामगिरी करून समाजात वेगळा पायंडा पाडला याचे विस्ताराने वर्णन केले. कार्यक्रम संपण्यापूर्वी प्रत्येक महिला गाईडने आपला एखादा अनुभव सांगावा असे सुचविण्यात आले.

सर्व प्रथम मेघना बोलायला उभी राहिली. ती उभी राहताच प्रेक्षकांनी टाळ्यांचा कडकडाट केला. टाळ्यांचा कडकडाट दोन मिनिटे झाली तरी थांबला नाही. मेघनाने बोलायला सुरवात केली. तिने आपल्या कारकिर्दीतला एक अनुभव विशद करण्याचे ठरविले. ती म्हणाली, “मी माझ्या सहकाऱ्यांबरोबर एका रात्री नाईट सफारीला निघाले. माझ्या बरोबर माझा एक पुरुष सहकारी आणि एक महिला गाईड होती. आम्ही रात्री नऊच्या सुमाराला जिप्सी घेऊन हरिसाल येथे असणाऱ्या गेस्ट हाऊसकडे निघालो. गेस्ट हाउसवरून पाच जणांच्या एका पर्यटकग्रुपला नाईट सफारीसाठी घ्यायचे होते. त्यांना आम्ही रात्री नऊच्या सुमाराला तयार राहायला सांगीतले होते. आमच्या जिप्सीचा ड्रायव्हर एक निधड्या छातीचा तरुण होता. तो स्वतः गौड होता. भीती त्याला माहित नव्हती. मेळघाटचा टप्पा न टप्पा तो चांगला जाणून होता. रस्ता बराच ओला होता. पाऊस पडून काही ठिकाणी थोडा चिखल झाला होता तर काही ठिकाणी पावसाचे पाणी साचले होते. अंधारी रात्र असल्यामुळे झाडांमधून काजवे चमकतांना दिसत होते. हवेत पावसामुळे गारवा होता. तसा मौसम काही पावसाचा नव्हता. पावसाळा सुरु होण्यास अजून अवकाश होता. हरिसालमध्ये थांबलेल्या पर्यटकांना घेऊन हरिसाल, शहानुर, सीमाडोह आणि शेवटी चिखलदरा असे पर्यटन करायचे आम्ही ठरवले. सकाळी सकाळी आमची सफारी संपणार होती. शेवटी मच्छन वॉटर होलला जायचे आणि सफारी पूर्ण करायची असे आम्ही ठरवले होते.

आम्ही हरिसालच्या गेस्ट हाउसमध्ये पोहोचणारच होतो, गेस्ट हाऊसपासून आमची जिप्सी हजार एक फुटावर असेल नसेल तोच आम्हाला गेस्ट हाउसजवळ चार डोळे चमकतांना दिसले. कोणत्या जनावराचे ते डोळे असावेत याचा आम्हाला अंदाज येईना, तेव्हा आम्ही आमची जिप्सी गेस्ट हाऊसच्या थोडी जवळ नेली आणि जिप्सीचे लाईट बंद केले . जिप्सी गेस्ट हाऊस जवळ येताच आम्हाला धक्काच बसला. गेस्ट हाऊसच्या व्हरांड्यात एक वाघ पहुडलेला आणि दुसरा वाघ आमच्या जिप्सीकडे पाहत असताना आम्हाला दिसला. गेस्ट हाऊसमध्ये असणाऱ्या पर्यटकांना त्यांच्या व्हरांड्यात दोन वाघ आहेत याची कल्पना या नसावी. आम्ही त्यांना मोबाईलवरून संपर्क करून ही बाब सांगताच त्यांची पाचावर धारण बसली. त्यांना धीर देऊन गेस्ट हाऊसमधील लाईट बंद करायला आम्ही सांगितले. खिडक्या, दरवाजे आतून घट्ट लावून बाहेर प्रकाश अथवा त्यांचा साचल बाहेरील प्राण्यांना लागू नये म्हणून खिडक्या, दरवाजाचे पडदे ओढून घ्यायला सांगितले. आतील पर्यटक पार घाबरून गेले होते. त्यांच्याबरोबर असणाऱ्या महिलांनी भीतीमुळे रडायला सुरवात केली. आम्ही त्यांना धीर देत असतानाच मोबाईलची लिंक तुटली आणि बोलणे अपूर्ण राहिले. ते वाघ बहुदा नर-मादी असावेत असा आम्ही अंदाज केला. सकाळच्या वेळी जवळच्या झऱ्यावर पाणी पिण्यास निघून जाण्याची त्यांची शक्यता होती, एरव्ही काही काळ तरी ते त्याजागेवरून हलण्याची चिन्हे दिसत नव्हती. गेस्ट हाऊसमध्ये माणसांचा वावर असावा याचा त्यांना अंदाज आला नसावा, कारण ते तसे मुख्य दरवाज्यापासून बऱ्याच अंतरावर होते. आम्ही बराच वेळ थांबूनही वाघांचा त्या जागेवरून जाण्याचा इरादा दिसत नव्हता. पुन्हा एकदा गेस्ट हाऊसमधील पर्यटकांना फोन लावण्याचा प्रयत्न केला, परंतु अद्याप लिंक स्थापन झाली नव्हती. शेवटी आम्ही निघण्याचा निर्णय घेतला. शेवटचा प्रयत्न म्हणून मी त्या पर्यटकांना फोन लावला, त्यांनी फोन चटकन उचलला. अद्याप ते पर्यटक घाबरलेलेच होते. त्यांना आम्ही पुन्हा सकाळी येऊ असे सांगून दरवाजाकडे फिरकू देखील नका, असा निरोप देऊन निघालो.

सकाळी उजाडण्याच्या आत आम्ही गेस्ट हाऊसवर पोहोचलो. ते दोन्ही वाघ तिथून गायब झाले होते. त्यांचा वावर होता त्या ठिकाणी त्यांची लीद असलेली आम्हाला दिसली. थोड्या अंतरावर जमीन उकरल्यासारखी आम्हाला दिसली. वन्य प्राणी मूत्र विसर्जित केलेल्या जागेवर माती फेकतात, त्यामुळे जमीन उकरलेली दिसत असावी असा आम्ही अंदाज बांधला. पर्यटकांना घेऊन आम्ही वन खात्याच्या कार्यालयात पोहोचलो, तिथे दुसरे गाईड आणि जिप्सी तयार होती. पर्यटक त्या जिप्सीत दिवसाच्या सफारीला निघून गेले. आम्हीही आमची ड्युटी संपल्यामुळे घरोघर रवाना झालो.” सभागृहात श्रोत्यांनी पुन्हा टाळ्यांचा कडकडाट केला .

दुसरी महिला गाईड बोलायला उठली. तिने स्वतःचा परिचय करून दिला. “मी रेवती वानखेडे. गाईड म्हणून मी तीन वर्षांपासून कार्यरत आहे. माझ्या या कारकीर्दीत मला आलेला अनुभव मी आपल्याला सांगू इच्छिते. उन्हाळ्याचे दिवस होते, मी माझ्या एका महिला गाईड बरोबर दिवसाच्या सफारीला निघाले होते. आमच्या बरोबर एक पुरुष गाईड देखील होता. बरोबरच्या मिनीबसमध्ये एकंदर अठरा पर्यटक होते, त्यात चारपाच मुले -मुलीही होत्या. मी ड्रायव्हरच्या बाजूच्या सीटवर बसले होते, माझ्याबरोबर असलेले दोन गाईड थेट मागच्या सीटवर बसले होते. उन्हाळ्याचे दिवस असल्यामुळे पाऊस पडेल असे ध्यानीमनीही नव्हते. मिनीबसचे टॉप उघडे ठेवल्यामुळे थंडगार वारा येत होता. बसचा ड्रायव्हर शेकू या बसवर किमान चार वर्षांपासून कामाला होता. त्याला रस्त्यांची खडानखडा माहिती होती. आम्ही शहानुर, हरिसाल उरकून सीमाडोहकडे निघालो होतो. रस्ता घनदाट जंगलाचा होता, रस्त्याच्या दुतर्फा प्रचंड मोठी झाडे असल्यामुळे उन्हाचा त्रास जाणवत नव्हता . थोड्याच वेळात पश्चिमेकडून काळे ढग दाटून आले. पाऊस सुरु होईल असे वाटत होते आणि झालेही तसेच. बोराएवढ्या टपोऱ्या थेंबांनी पावसाला सुरुवात झाली. सोसाट्याचा वारा पूर्वीपेक्षा अधिक वेगाने वाहू लागला. आम्हाला सीमाडोहला पोहोचायला अर्ध्या तास लागणार होता. अंधारून आल्यामुळे शेकून बसचा वेग कमी केला वाऱ्यामुळे रस्त्यावरची झाडे बेसुमार वेगाने हालत होती. बस मोठमोठ्या झाडांखालून धीम्या वेगाने सीमाडोहकडे जात होती. इतक्यात एका मोठ्या झाडाखालून बस जात असताना एक भला मोठा साप झाडाच्या फांदीवरून नेमका आमच्या बसवर पडला. अद्याप बसचे टॉप उघडे असल्यामुळे तो साप शेकूच्या हातावर पडला, त्यामुळे शेकूचा बसवरील ताबा सुटला आणि बस रस्त्याला सोडून एका खड्डयाला पार करून मोठ्या झाडाच्या बुंध्यावर आदळली. या गडबडीत शेकूच्या हातावर पडलेला साप चपळाईने बाहेर पडला आणि पाहता पाहता समोरच्या झाडीत दिसेनासा झाला. बस झाडावर आदळल्यामुळे बसमधील पर्यटक जखमी झाले. नशिबाने मुले बचावली, त्यांना साधा ओरखडाही आला नाही. मात्र एक महिला आणि दोन पुरुष पर्यटक जबर जखमी झाले. मी, शेकू दोघांनीही वॉकीटॉकीवरून नजीकच्या सेंटरला माहिती कळवली. माझ्याजवळ फर्स्ट एड बॉक्स होती. मी जखमी पर्यटकांना मलमपट्टी करून सीटवर झोपवले. तितक्यात सेंटरवरून दुसरी बस आली आमची बस कदाचित सुरु होण्यापलीकडची होती. पर्यटकांना, जखमींना मी दुसऱ्या बसमध्ये बसविले. सेंटरमध्ये पोहोचताच जखमी पर्यटकांना हॉस्पिटलमध्ये दाखल करण्यात आले. तिघांनाही हॉस्पिटलमधून संध्याकाळी डिस्चार्ज देण्यात आला. आम्हीही आमची ड्युटी संपवून घरी परतलो.” रेवतीचे आपले बोलणे संपवले. पुन्हा टाळ्यांचा कडकडाट झाला.

तिसरी महिला गाईड आपले अनुभव सांगायला उठली. “माझे नाव अबिदा अहमद आहे. मी शादीशुदा असून मला दो सालका लडका है! मी दोन वर्षांपासून गाईड म्हणून काम करायला सुरवात केली. सुरवातीला मला पर्यटकांशी संवाद साधायला शरम येत होती. माझे इंग्रजी काही चांगले नव्हते. पण आता मी लाजत तर नाहीच पण चांगले इंग्रजीही बोलू शकते. फॉरेनच्या पर्यटकांनाशी बोलण्यात आता तकलीफ नाही. मी माझ्या गाईडच्या नौकरीतला छोटा किस्सा शेअर करू इच्छिते.

त्यावेळी मला पक्षीनिरीक्षण टीम बरोबर पाठविण्यात आले होते. माझ्यासोबत एक पुरुष गाईड व एक महिला गाईड होते. पक्षीनिरीक्षणाकरता सकाळची अथवा संध्याकाळची वेळ चांगली असते असा माझा अनुभव आहे. या दोन्ही वक्ताला भरपूर पक्षी दिसतात. मी पक्ष्याला पाहताच तो कोणता पक्षी आहे हे ओळखते. पक्षी झाडाआड असून त्याचा फक्त आवाज येत असेल तरीही तो कोणत्या पक्ष्याचा आवाज आहे हे मी आदत पडल्यामुळे सांगू शकते. दुपारची वेळ होती. वातावरण लई छान होते, हवा ज्यादा थंड अथवा गरम नव्हती. पक्षीनिरीक्षण करायचे असल्यास वाहन संथ चालवावे लागते, काही वेळेस ते बंदही करावे लागते. आम्ही कुठे पक्षी दिसतात का हे पाहत होतो. बरेच दुर्मिळ पक्षी पाहून पर्यटक आनंदात होते. काही पर्यटकांना पक्ष्यांविषयी बरीच माहिती होती. संध्याकाळ होत आली. इतक्यात आम्हाला रस्त्याच्या कडेला असलेल्या एका झाडाच्या बुंध्याशी दोन अस्वले उभी असलेली दिसली. ती अस्वले झाडावर असलेल्या मधमाश्याच्या पोळ्यातला मध खाण्याकरता टपून बसली होती. मधमाश्यांचे पोळे थोडे उंच असल्यामुळे ते त्यांच्या हाती सहज येत नव्हते. परंतु त्यातल्यात्यात धष्टपुष्ट अस्वलाने ते पोळे खाली पाडले, त्यासरशी पोळ्यामधल्या मधमाशा उडाल्या. आमची बस नेमकी तिथून हळूहळू जात होती. आमच्या ड्रायव्हरचे लक्ष अस्वलांकडे गेले परंतु त्याला हे नेहमीचेच असल्यामुळे त्याने बसच्या वेगात फारसा फरक केला नाही, आणि इथेच गफलत झाली. पोळ्यातून उडालेल्या मधमाशांनी बसवर जबरदस्त हल्ला चढवला. बसचे टॉप उघडे असल्यामुळे मधमाश्यांनी बसमध्ये बसलेल्या पर्यटकांवर हल्ला चढवला, त्या पर्यटकांना कडकडून चावू लागल्या. पर्यटक जोरजोरात विव्हळू लागले. मी लगबगीने जागेवरून उठले, फर्स्टएड बाँक्समधला इन्सेक्ट स्प्रे घेतला आणि बसच्या पुढील टोकापासून मागच्या सीटपर्यंत मारला. मधमाशा पटापट खाली मरून पडल्या, मी पुन्हा स्प्रे मारून कॅन संपवला, परंतु या दरम्यान बसमधील बरेच पर्यटक मधमाश्यांच्या चाव्यांमुळे जखमी झाले होते. बस ड्रायव्हरला मी बस सेंटरला घ्यायला सांगितली. सेंटर काही फार लांब नव्हते. सेंटरमध्ये बस पोहोचताच त्याच बसने जखमींना हॉस्पिटलमध्ये नेण्यात आले. डॉक्टरांनी उपचारकरून सर्वाना जायला परवानगी दिली.”

श्रोत्यांनी अबिदाला भरपूर साथ दिली. अबिदानंतर लता पाडवी नावाची महिला आपले अनुभव सांगायला उठली. मुख्य पाहुण्यांना, श्रोत्यांना तिने अभिवादन केले आणि आपला अनुभव सांगायला सुरवात केली- “मी आणि मेघना एकाच वेळी वनखात्याच्या प्रकल्पात सामील झालो. माझ्या घरची परिस्थिती बेतासबात होती. माझ्या यजमानांचे हातावर पोट असल्यामुळे संसारात आनंदापेक्षा दुःखच जास्त होते. घरात चार खाणारी तोंडे असल्यामुळे दर दिवशी टंचाईला तोंड द्यावे लागत होते. मेघना माझ्या घरी आली आणि तिने मला तिच्या मनातली कल्पना समजावून सांगितली. पण मुलांना घरी एकटे दुकटे सोडून परपुरुषाबरोबर गाईडचे काम करायला यजमान परवानगी देईना. मी मेघनाला माझा नकार कळविला होता. मला मात्र गाईडचे काम करावे असे मनापासून वाटत होते. आपण सरळ असल्यावर जगही आपल्याशी सरळ हेतूनेच वागते असा माझा ठाम विश्वास होता, या विश्वासाच्या आधारावर मी माझ्या यजमानांना राजी केले, ते मोठ्या मुश्किलीने माझ्याशी सहमत झाले. मागचा पुढचा विचार न करता मी मेघनाला माझा होकार कळविला. मला माझ्या तुटक्या फाटक्या संसाराचा वैताग आला होता. गाईडचे काम करून आपण घरची परिस्थिती फार नाहीतर थोडी तरी बदलू शकू असा मला आत्मविश्वास वाटत होता. माझी ट्रेनिंग ठरली. ट्रेनिंग करता ड्रेस आणायला पैसे नव्हते, बूट घ्यायला पैसे नव्हते. मेघना माझ्या मदतीकरता धावून आली. तिने आवश्यक त्या वस्तू मला तिच्या पैश्यातून घेऊन दिल्या. मला ओशाळे वाटू नये म्हणून पहिल्या पगारात पैसे परत करायला सांगून तिने मला उभारी दिली आणि आमची गाईडची नोकरी सुरु झाली.

या धाडशी नौकरीत मी खूप काही शिकले. शिष्टाचार, इंग्रजी भाषा, धैर्य या सारख्या गोष्टी मला माझ्या नौकरीत शिकायला मिळाल्या, मला वाटते, ते केवळ मेघनाच्या आग्रहामुळेच. मी मेघनाची फार आभारी आहे. आता आमचा संसार ऐषारामात नसला तरी चांगला चालला आहे. आम्ही खाऊन पिऊन सुखी आहोत. माझ्या यजमानांनाही एका फॅक्ट्रीत वॉचमनची कायमस्वरूपी नोकरी मिळाली आहे. मुले शाळेत जातात. स्वतःचे टामटुम घर आहे. माझा नोकरीमधला एक अनुभव मी आपल्या सर्वांना सांगू इच्छिते.

आम्ही नाईट सफारीला निघालो होतो. माझी ड्युटी जिप्सीवर होती. नियमाप्रमाणे माझ्या जिप्सीवर एक महिला आणि एक पुरुष गाईड होता. रात्री दहा वाजता आमचे पर्यटन सुरु झाले रात्रीचे बारा वाजले असतील. चौसिंगा व चितळ याशिवाय कोणतेच प्राणी दृष्टीस पडत नव्हते. अधूनमधून उंच झाडावर बसलेली घुबडे तेवढी दिसत होती. परंतु चित्ता, वाघ अथवा अस्वल यापैकी एकही जनावर दृष्टीस पडत नव्हते. पर्यटक यामुळे थोडे नाराज झाले होते. अजून दोन-तीन तास भटकंती केल्यानंतर पर्यटन संपणार होते. आमच्या मागोमाग सफारी बस येत होती. त्यांच्याही काही नजरेस पडेना. साधे कोल्हे किंवा बार्किंग डिअर देखील नजरेस पडत नव्हते. इतक्यात ड्रायव्हरने जिप्सीचा ब्रेक दाबला, त्यासरशी जिप्सीमधल्या पर्यटकांना जोराचा धक्का बसला. आमच्या मागून येणाऱ्या बसनेही कचकचून ब्रेक लावल्याचे मला ऐकू आले. मी ड्रायव्हरच्या बाजूला बसले असल्यामुळे ड्रायव्हरने ब्रेक का लावला हे मला समजले. समोर रस्त्यावर तीन चार रानडुकरे रस्ता अडवून उभी असल्यामुळे ड्रायव्हरला ब्रेक लावावा लागला. जिप्सीचा आवाज ऐकून रानडुकरे निघून जातील असा ड्रायव्हरचा अंदाज होता पण रानडुकरे तसूभरही हलली नाहीत. ड्रायव्हरने दिव्यांची उघडझाप केली परंतु त्याचाही काही परिणाम झाला नाही. नाईलाजाने ड्रायव्हरने गाडी बंद केली, त्याला वाटले थोड्यावेळातच रानडुकरे रस्त्यावरून हटतील आणि रस्ता मोकळा होईल, पण तसे काही झाले नाही. थोड्या वेळाने अजून पाच सात रानडुकरे झाडीतून रस्त्यावर आली आणि त्यांनी सरळ जिप्सीला धडका द्यायला सुरवात केली. एकंदर जमलेल्या रानडुकरांपैकी जी रानडुकरे मस्तवाल वाटत होती तीच जिप्सीला धडका देत होती. त्यांच्या धडकेने जिप्सी हादरू लागली, काही वेळेस तर जिप्सी कोलमडते की काय अशी सगळ्यांना भीती वाटू लागली.

मागच्या बसमधील गाईडने प्रसंग ओळखून त्याच्या जवळ असलेल्या गावठी बंदुकीतून दोन चार बार काढले. बारचे आवाज ऐकून रानडुकरे कावरीबावरी झाली पण त्यांची पळण्याची चिन्हे दिसेनात. मागच्या गाईडने पुन्हा हवेत दोनचार बार काढले तेव्हा कुठे माजलेली रानडुकरे हळूहळू रस्त्याच्या कडेला जाऊ लागली. त्याच्या मागोमाग धडकेत भाग न घेतलेली रानडुकरेही हळू हळू रस्ता मोकळा करू लागली. थोड्याच वेळात सर्व रानडुकरे नजीकच्या झाडीत अदृश्य झाली. रस्ता मोकळा झाला. आम्ही जिप्सी जोरात दामटली आणि सेंटर गाठले. आमच्या मागोमाग बसही सेंटरवर पोहोचली. आमच्या मागे बस नसती तर आमच्यावर काय बेतले असते या विचाराने आजही माझ्या अंगावर काटा येतो.” श्रोत्यांनी टाळ्यांचा कडकडाट केला. लताने आपले निवेदन संपवले.

सर्व महिला गाईडना नगरपालिकेतर्फे प्रशस्तीपत्र, भेटवस्तू देण्यात आल्या. अधिकाऱ्यांनी आपले मनोगत व्यक्त केले. त्यांचा विचार मेळघाटामध्ये बलून सफारी सुरु करण्याचा होता. त्याकरताही गाईडची आवश्यकता लागणार होती, त्यांनी मेघनाला या प्रकल्पासाठी मदत करण्याची विनंती केली आणि कार्यक्रम संपन्न झाला.